Marina Timotić • avg 31, 2020
Bračna versus vanbračna zajednica – pravo nasleđivanja
Imajući u vidu sredinu u kojoj živimo i mentalitet našeg naroda, tema vanbračne zajednice oduvek intrigira i ostavlja niz otvorenih pitanja i dilema kada je u pitanju njeno postojanje, normiranje, kao i vrsta i obim prava koja su priznata vanbračnim partnerima.
U skladu sa odredbama Porodičnog zakona (u daljem tekstu: PZ), vanbračna zajednica je trajnija zajednica života žene i muškarca, između kojih ne postoje bračne smetnje. Drugim rečima, vanbračna zajednica se određuje kao stabilna i dugotrajna životna zajednica dve osobe različitog pola kojoj nedostaje zakonska forma braka. Međutim, taj nedostatak postojanja zakonske forme braka kompenzovan je činjenicom da su ispunjeni uslovi da, ukoliko bi partneri želeli da formalno zaključe brak, za to ne bi postojale zakonske smetnje. Usled pomenutog formalnog nedostatka propisani dodatni uslovi na osnovu kojih se ceni postojanje vanbračne zajednice – postojanje saglasnosti volja vanbračnih partnera da žive u vremenski neograničenoj zajednici, kao i postojanje trajnije zajednice života, ispunjavanje zajedničkih prava i dužnosti vanbračnih partnera, rođenje zajedničke dece…
U prilog navedenom izjednačavanju bračne i vanbračne zajednice od strane PZ, govori i činjenica da pomenuti zakon predviđa da imovina koju su vanbračni partneri stekli radom u toku trajanja zajednice života u vanbračnoj zajednici predstavlja njihovu zajedničku imovinu, kao što imovina stečena u braku predstavlja zajedničku imovinu supružnika. U slučaju prestanka vanbračne zajednice, vanbračni partneri su dužni da definišu imovinske odnose, način vršenja roditeljskog prava ukoliko imaju zajedničko dete, kao i eventualno izdržavanje partnera.
U malom broju grana prava vanbračna zajednica je predviđena kao pravni institut. Primera radi, Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju vanbračnim partnerima priznaje pravo na porodičnu penziju preminulog vanbračnog partnera, uz ispunjenje uslova propisanih kao i za bračnog partnera. Takođe, Zakon o obligacionim odnosima predviđa pravo na pravičnu novčanu naknadu za pretrpljene duševne bolove zbog smrti ili teškog invaliditeta, a koje pravo ima i vanbračni partner.
Čak i Ustav Republike Srbije, kao hijerarhijski najviši pravni akt u državi, propisuje da se vanbračna zajednica izjednačava sa brakom, u skladu sa zakonom.
Sa druge strane, Zakon o nasleđivanju (u daljem tekstu: ZoN) uopšte ne spominje vanbračnu zajednicu kao takvu, dok za „vanbračnog partnera“ pored supružnika i bivših supružnika, propisuje zabranu svedočenja prilikom sačinjavanja testamenta. Međutim, kada je u pitanju nasleđivanje po osnovu zakona, ZoN ograničava krug lica koja mogu biti zakonski naslednici preminulog ostavioca, a vanbračne partnere ne ubraja u taj krug, odnosno ne prepoznaje ih kao jednake bračnim partnerima. Imajući u vidu navedeno, postavlja se pitanje da li ovakvo ograničenje, odnosno neusklađenost između odredbi Ustava, i gore nabrojanih zakona sa ZoN, isključuje vanbračne partnere kao zakonske naslednike u potpunosti, ili ipak postoji mogućnost ostvarivanja prava nasleđivanja, kao jednog od osnovnih građanskih prava ili pak eventualnog izdvajanja dela imovine sa kojom je nadživeli partner učestvovao u toku trajanja vanbračne zajednice.
Jedna od pretpostavki jeste da navedena neusklađenost zakona, u pogledu nasleđivanja vanbračnih partnera nije slučajna, budući da se u RS čeka na donošenje Građanskog zakonika, a kojim Zakonikom će biti kodifikovana celokupna materija građanskog prava. Izrada pomenutog Građanskog zakonika, posle više od deset godina rada, konačno je privedena kraju, te je preostalo jedino usvajanje od strane Narodne skupštine. Međutim, uvidom u predloženi tekst Zakonika, ne uočava se razlika sa postojećim tekstom ZoN kada je u pitanju nasleđivanje vanbračnih partnera. Jedna od najznačajnijih predloženih novina u oblasti naslednog prava jeste uvođenje trećeg osnova nasleđivanja, pored zakonskog i testamentarnog nasleđivanja koja važe u pozitivnom pravu naše zemlje, a to je uvođenje Ugovora o nasleđivanju. Na osnovu pomenutog Ugovora čije se uvođenje predlaže, moguće je da jedno lice ostavi svoju zaostavštinu ili njen deo u nasleđe svom saugovorniku. Krug subjekata koji mogu da ga zaključe je strogo ograničen na supružnike i to iz razloga postojanja namere da se otklone brojni sporovi koji se javljaju u praksi nakon smrti jednog od supružnika. Takođe, pomenuti Ugovor je moguće zaključiti i u korist dece jednog ili drugog supružnika, njihove zajedničke dece, njihovih usvojenika ili drugih potomaka, ali vanbračni partneri se ponovo ne spominju.
U današnje vreme, kada vanbračna zajednica postaje sve češća vrsta zajednice u koju partneri stupaju, javlja se sve veća potreba da se regulišu pravni odnosi partnera u njoj, a naročito u današnjici u kojoj ovakva vrsta zajednice Ustavom i pojedinim zakonima jeste izjednačena sa bračnom zajednicom. Budući da zakonsko nasleđivanje između vanbračnih partnera i dalje nije jasno i precizno definisano, te da je praksa malobrojna i prilično nepouzdana, najčešći način kome vanbračni partneri pribegavaju u cilju regulisanja međusobnih naslednih odnosa jeste raspolaganje putem testamenta, upravo iz razloga određene pravne sigurnosti nadživelom vanbračnom partneru u pogledu “dolaska” do nekog svog udela u zaostavštini preminulog.
Međutim, i pored određene doze sigurnosti koju ostavilac želi da postigne svojim testamentom ili ugovaranjem doživotnog izdržavanja u korist svog vanbračnog partnera, i dalje postoji bojazan neostvarivanja njegove volje, i to usled mogućnosti pobijanja navedenih osnova raspolaganja imovinom ostavioca. Takođe, jedan od značajnijih problema može nastati i u situaciji i iznenadne smrti jednog vanbračnog partnera, u kojoj postoji mogućnost da drugi ostane uskraćen i nezaštićen ukoliko nema zaključen Ugovor o doživotnom izdržavanju, odnosno ukoliko preminuli nije ostavio testament.
Iz navedenog, stiče se utisak da nadživeli vanbračni partner nije u potpunosti osiguran u pogledu ostvarivanja prava nasleđivanja svog preminulog partnera, i u situaciji kada bi postojao neki od navedenih voljnih osnova raspolaganja zaostavštinom ostavioca u njegovu korist, tako i u situaciji kada ne bi, a što svakako ne bi bio slučaj sa nasleđivanjem na osnovu zakonom propisanih naslednih redova.